Post Author Avatar
Gürkan Akçay
Boğaziçi Üniversitesi - Yazar / Editör

Bonobolar, sakin, uysal ve şehvet dolu topluluklara sahip olmaları bakımından diğer büyük apeler arasında oldukça ünlüdür. Öte yandan şempanzeler ise daha saldırgan eğilimleriyle meşhurdur. Fakat farkları her ne olursa olsun, yapılan bir araştırmaya göre bonobolar; şempanzeler ve insanlar ile benzer kişilik özelliklerine sahip.

Hayvanat bahçelerinde tutsak edilmiş 150'den fazla bonobo üzerinde yapılan araştırmanın ardından, bilim insanları apelerin 6 temel kişilik özelliklerine sahip olduğu bulgusuna ulaştılar. Bu kişilik özelliklerinden 4'ü insanlarla ortak özellikler ve bu da her üç türün kişilik özellikleri bakımından geniş benzerlikler gösterdiğini ortaya koyarken, bazı temel farklılıklar da söz konusu.

Bonobo ve şempanzeler, insanın yaşayan en yakın akrabalarıdır ve yaklaşık 6 milyon yıl önce ortak bir atadan evrimleşmişlerdir. Şempanzelere kıyasla bonobolar daha az agresiftirler ve risk almaktan daha fazla kaçınırlar, bu da bilim insanlarını başka ne gibi farklılıkların söz konusu olduğu noktasında araştırmaya sevketti.

Psikologlar, insan kişilik özelliklerini; deneyime açıklık, nevrotiklik, sorumluluk güdüsüyle hareket etme, dışadönüklük (ekstraversiyon) ve uygunluk şeklinde beş geniş başlığa böler. Bu da; birçok kişisel özelliğin aynı başlıkta gruplandırılan diğerleriyle ilişkili olduğu anlamına gelir. Dolayısıyla, sosyal bir insanın; daha sakin ya da kendini hissettiren ya da dışadönüklükle bağlantılı diğer özelliklere sahip olması daha muhtemeldir.

Geçmişte yapılan çalışmalarda, araştırmacılar bu ilişkisel benzerlik testini şempanzelere de uygulamış ve söz konusu beş büyük başlığın şempanzelerde de görüldüğünü ancak şempanzelerin rekabetçi maharet ile ilişkili özellikleri de içeren baskınlık adı altında başka bir başlığa daha sahip oldukları bulgusuna ulaştılar. Araştırma ekibi, ölçekleri, bu defa bonoboların esir tutulduğu hayvanat bahçelerine gönderdi ve bakıcılardan bonobolardaki korkusuzuluk, sakınganlık, direngenlik, inovasyon ve oyun oynama istekliliği gibi 54 farklı özelliği sıralamalarını istediler. Şempanzelerde olduğu gibi, bonobo kişilik özellikleri de sorumluluk duygusu ile hareket etme, girişkenlik, açıklık, uygunluk, nezaket ve dışadönüklük olarak altı başlıkta kümelendi.

Bonobolardaki girişkenlik şempanzelerdeki baskınlığa benziyor. Aşırı girişken bonobolar daha bağımsız, daha kendinden emin ve diğer üyelerden yiyecek çalmaya ya da zorbalık yapmaya daha eğilimliler. Bonobolardaki sorumluluk duygusu ile hareket etme biçimi ise şempanzelerdekine benzer ve daha az agresyon ve daha öngörülebilir davranışlar ile bağlantılı.

Nezaket ise apeleri odaklanmış ve direngen yapan nitelikleri ima ediyor. Şempanze ve insanlarda, nezaket bir nevi düşük agresyon ve öngörülebilirlikle birlikte sorumluluk duygusu ile hareket etme şeklindedir. Fakat bonobolarda ise nezaket kopuktur ve ayrı bir unsur oluşturuyor.

Sonuçların gösterdiğine göre; bizler, şempanzelerle beş ortak kişilik özelliği gösterirken, bonobolarla dört ortak başlığa sahibiz. Yani kişilik özelliklerimiz bakımından bonobolara kıyasla daha çok şempanzelere benziyoruz. Araştırmacılara göre; atasal kişilik özelliklerimizin de şempanzelerdekine benzer bir biçimde olması muhtemel.

Eğer öyleyse, yaklaşık 6 milyon yıl önce yaşamış olan her üç türün de ortak atasının daha çok şempanze benzeri bir kişilik yapısına sahip olabildiğini düşünebiliriz. Psychological Science 'da yayımlanan çalışmaya göre; evrimsel süreçte, bonobolar nezaket açısından ayrışma göstermişler. Öte yandan insanlar da şempanzelerdeki gibi çok güçlü bir baskınlık boyutu göstermediklerinden kuzenlerimizden bu açıdan ayrışma göstermişler.

Rekabet ve işbirliği gibi, bencillik ve sosyallik gibi, çekişme ve uyum gibi birbiriyle çelişen toplumsal eğilimler için de geçerlidir bu. Herkes belli bir ortalama etrafında dengelenmiştir. Bencillik kaçınılmaz ve gereklidir ama bir noktaya kadar. İnsan doğasına Janus başı derken kastettiğim buydu: Kendi çıkarlarımızı düşünme ve iyi geçinme ihtiyacı gibi karşıt güçlerin ürünüyüz. Benim ikinciyi daha fazla vurgulamamın sebebi, geleneksel olarak hep birincinin vurgulanması. İkisi de birbiriyle yakinen bağlantılı ve hayatta kalmaya katkıları var. Bir kavgadan sonra uzlaşmak gibi barışı mümkün kılan özellikler bile çatışmanın yokluğunda asla gelişemezlerdi. İki kutuplu bir dünyada her özellik zıttına işaret eder. (...)

İnsan doğası da esasen çokboyutludur ve aynı şey şempanze ve bonobo doğası için de geçerlidir. Şempanzelerin doğası daha şiddete meyilli, bonobolarınki daha barışçıl olsa da şempanzeler çatışma çözebilir, bonobolar da rekabet edebilir. Aslında şempanzelerin bariz şiddet eğilimi düşünüldüğünde barışmayı bilmeleri daha da etkileyicidir. İki maymun da her iki eğilimi birden taşır ama farklı bir dengeye ulaşmışlardır.

Hem şempanzelere nazaran daha sistematik bir gaddarlığımız olduğundan, hem de bonobolara nazaran daha empatik olduğumuzdan, en iki kutuplu maymun biziz. Toplumlarımız asla tümüyle barışçıl, tümüyle rekabetçi değildir, safi bencillikle ya da mükemmel bir ahlakla yönetilmezler. Doğada saf durumlar yoktur. İnsan toplumu için doğru olan insan doğası için de doğrudur. Hem iyilik hem zalimlik, hem asalet hem bayağılık bir arada olabilir -bazen aynı insanda. Çelişkilerle doluyuzdur ama çoğu ehlileşmiştir.

- Frans de Waal (İçimizdeki Maymun - ISBN: 9789753426879)

Kaynak ve İleri Okuma
Etiket

Projelerimizde bize destek olmak ister misiniz?

Dilediğiniz miktarda aylık veya tek seferlik bağış yapabilirsiniz.

Destek Ol

Yorum Yap (0)

Bunlar da İlginizi Çekebilir