COVID-19 salgını ilk patlak verdiğinde, gerek sosyal medyada gerek yazılı ve görsel basında, market raflarının bir anda boşalmasıyla ilgili çok sayıda haber ve görüntüye tanık olduk. Dahası bunu yapanları ayıpladık bile. Ne var ki; fırsatını bulduğumuzda biz de alışveriş arabamızı normalden çok daha fazlasıyla doldurduk. Peki nasıl olur da; insanlar, başkalarını ihtiyacı olandan fazlasını aldığı için ayıplarken; aynı davranışı kendisi de gösterir?

Daha önce, panik alışverişinin ardındaki psikolojiyi ve insanların gerçeklik algısındaki kaymaları ele alan bir yazı yayımlamıştık. Panik durumlarında insanların aptalca görünen kararlar alıyor olmasının olağanlığı ve hatta kaçınılmazlığına değinmiştik. Peki istifleme davranışının ardındaki mekanizmayı beynimizin evrimiyle açıklayabilir miyiz?

İstifleme ve Beyin

"İstifleme" kelimesi, pek çoğumuzun aklına evinde çöp biriktiren insanlara dair haberlerdeki görüntüleri ve belgesel yapımlarını getirir. Psikologlara göre, insanların yalnızca küçük bir yüzdesi, “istifleme bozukluğu” olarak adlandırılan; aşırı biriktirme davranışının yarattığı stres halinden muzdariptir.

Ancak istifçilik, aslında, eşit olmayan bir kaynak arzı olduğu her an başlayan, tamamen normal ve adaptif bir davranıştır. Herkes istifleme davranışı gösterir; hatta en iyi zamanlarda bile istifçiliği düşünmeden de istifleme yapabilir. İnsanlar, mutfaktaki dolabında makarna veya baklagil saklamayı, çocuklar için çikolata saklamayı sever. Esasında tüm bunlar birer istiftir.

Çok uzun zaman önce, hayatta kalmanın tüm yıl boyunca yorulmadan çalışarak derinlerdeki mahzenleri doldurmaya bağlı olduğu genellikle unutulur. Böylece bir aile, soğuk, uzun ve kaynak yetersizliği yaşanan bir kış boyunca hayatta kalabilecek kaynağa sahip olur.

Benzer davranış biçimi, tüm sonbahar mevsimini kabuklu yemişler toplayarak geçiren; bazılarını çeşitli yerlerde toprağa gömen gri sincaplarda da görülür. Böylelikle sincap, kışın zorlu koşullarına dayanabilecek kaynağı sağlamış olur. Çöldeki kanguru sıçanları yağmur yağdığında tohumları saklar ve daha sonra tohumları nereye koyduklarını hatırlayıp, kazarak çıkarır. Bir ağaçkakan kargası, kış mevsimine girmeden 10.000'in üzerinde çam tohumu istifler ve dahası bunları nereye koyduğunu hatırlar. 

İnsan davranışları ve bu hayvanların davranışları arasındaki benzerlikler yalnızca analojiler değildir. Bu benzerlikler, beynin, her zaman orada olmayabilecek kaynakları edinme ve depolama konusunda bizi motive etmesi için derinlemesine kökleşmiş bir kapasiteyi yansıtırlar. İstifçilik bozukluğundan muzdarip olmak, bir salgında kaynak stoklamak veya sonbaharda fıstık saklamak; tüm bu davranışlar mantıktan ziyade daha çok güvende hissetme dürtüsü ile motive edilir.

Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences'da 2010 yılında yayımlanan ve hayvanlardaki besin istifi motivasyonunun fizyolojik mekanizmalarını ele alan bir araştırmaya göre, stres, beyne "istifleme" moduna geçmesi için sinyal veriyor. Araştırmada yapılan deneylerde, düzenli olarak beslenen bir kanguru sıçanının giderek tembelleşmeye başladığı görüldü. Ancak sıçan kilo kaybetmeye başlarsa; beyni, tohumların kafesin her tarafında titizlikle saklanmasına neden olan stres hormonları salgılaması için sinyal gönderir. Bunun yanı sıra, komşu bir hayvan kanguru sıçanından tohum çalma davranışı gösterdiğinde de sıçanların istifçiliklerinin arttığı görüldü. 

İnsanlar da aynı şeyi yapar. Bu ortak genetik miras; insanlarda, tuvalet kağıdı, su veya kuru gıda gibi kaynakları istiflemeye karar verdiğinde aktif olan beyin bölgelerinin; laboratuvardaki sıçanların istifleme davranışı gösterdiğinde aktif olan beyin bölgeleriyle aynı olduğunu ortaya koyuyor. Bu beyin bölgeleri ise, ihtiyaçları ve arzuları karşılamak için genellikle hedeflerin ve motivasyonların düzenlenmesine yardımcı olan orbitofrontal korteks ve nucleus accumbenstir. 

Hatta bu sistemin zarar görmesi, anormal bir istifleme davranışına da neden olabilir. Beyninin frontal lobu hasar alan bir kişinin, aniden silah kurşunu biriktirme davranışı gösterdiği görüldü. Bir başkasının, başka insanların arabalarını "ödünç alma" davranışının sona ermediği görüldü. Beyin, ihtiyaç duyulan veya gerekli hissedilen öğelere erişim sağlamak için bu eski sinir sistemlerini kullanır.

Bu nedenle duyduğumuz haberler, marketlerdeki rafların boşaldığı veya bölge sakinlerinin haftalarca evlerinde mahsur kalacağı şeklinde bir paniğe yol açtığında, oluşan stres beynimizi stok yaptırmaya programlar. Bu durum, daha güvende ve daha az stresli hissetmenize neden olurken; herhangi bir acil durumda da tedarikli olmamızı sağlar.

Adil Bir Paylaşımdan Çok Daha Fazlası

Öte yandan, insanlar kendi stoklarını organize ederken; başkalarının aşırı ürün almasına da üzülür. Bu durum, "kamusal mülkiyet trajedisi"nin bir versiyonu olan haklı bir endişedir; çünkü bir kamu kaynağının sürdürülebilir olabileceği beklentisi vardır. Ancak insanların kendileri için daha fazla alma eğilimi, kaynağı artık kimseye yardım edemeyecek kadar azaltır.

Örneğin, sosyal medyada başkalarını utandırarak, insanlar grupla işbirliğini sağlamak noktasında sahip olduğu az etkiyi de harcar. Sosyal bir tür olarak, iş birliğini geliştirmek ve birlikte çalışma konusunda grubun ortak çıkarlarına uygun hareket etmeyi garanti altına almak için insanlar, bin yıldır utandırma ve cezalandırma gibi yöntemler kullanmaya devam ediyor. Ve bu davranış biçimi gerçekten de işe yarıyor. Örneğin, twitter kullanıcıları, kâr elde etmek umuduyla 17.700 adet el dezenfektanı istifleyen bir kişiyi eleştirerek adamın tüm el dezenfektanlarını bağışladığı bir sonucun ortaya çıkmasını sağladı.  İnsanlar endişelendikleri ölçüde istiflemeye devam edecekler. Adil bir pay olarak gördüklerinden fazlasını alan diğerlerini de utandırmaya devam edecekler. Her ikisi de uzun vadede birbirini dengelemek için evrimleşen normal ve adaptif davranışlardır.