Görsel: Etnograf Frances Densmore ile Dağ Şefi Şef Karaayak (İng. Blackfoot) 1916 yılında yapılan bir fonograf kaydı sırasında görülüyor.

Berkeley fizikçisi Carl Haber, 1950'lerin hit parçası "İyi Geceler Irene"yi bilgisayarında dinlediğinde duyduğu heyecanı unutamıyor. "Bu insanın ömrü boyunca anımsayacağı bir andı," diyor Haber. Parça eski bir plak kaydından geliyordu, fakat ortada izleri takip eden bir iğne yoktu. Haber'in dinlediği plak değildi; Haber plağın bir görüntüsünü dinliyordu. Görüntü, o zamanlar doktora sonrası araştırmacısı olarak çalışan Vitaliy Fadeyev tarafından yüksek güçlü bir mikroskop ile tarama yapılarak elde edilmişti. Taramanın ardından bir dizi matematiksel algoritma ile plağın üzerindeki girinti-çıkıntılar yorumlanmış ve sese dönüştürülmüştü.

Haber ve Fadeyev ne eski eser koruyucularıydı, ne de ses uzmanı. Her ikisi de parçacık fizikçisiydi ve CERN'de bulunan Büyük Hadron Çarpıştıcısı'nın (LHC) ATLAS dedektöründe görevliydiler. Uzmanlık alanları, yüksek enerjili proton çarpışmalarında ortaya çıkan parçacıkların yükünü, yörüngesini ve momentumunu kaydeden hassas silikon dedektörler tasarlamaktı. Higgs bozonu gibi parçacıkların, yüksek enerjili çarpışmalar sırasında oluşan gürültü kakofonisi içinden seçilebilmeleri için LHC dedektörlerinin çok duyarlı olması gerekir. Öyle ki, iç dedektörler bir saç teli kadar ayrık iki parçacığı algılayabilirler.

Böyle dedektörleri yapabilmek için fizikçiler optik görüntüleme kullanarak bileşenlerin biçimlerini belirler. Daha sonra bu bileşenleri matematiksel algoritmalarla analiz ederek, birbirlerine tam uyacak şekilde boyutlandırırlar. Haber bunun çok güçlü bir teknik olduğunu ve bu yöntemin işe yarayacağı uygulamaların neler olabileceğini düşündüğünü anlatıyor.

"Bir gün araba kullanırken ve aklımda bu görüntüleme, analiz ve işleme süreçleri dolaşırken, radyoda Mickey Hart'ın bir röportajı çıktı. Hart, kültürleri, dilleri ve müzikleri tehlikede olan yerli halkların eski kayıtlarının kırık-dökük plaklarda saklanmaya çalışıldığından söz etti. Ben de düşündüm ki, eğer bir plağı alır ve görüntüye dönüştürdükten sonra veriye bu matematiksel yaklaşımları uygularsak, fizik araştırmalarımızda kullandığımız yöntem burada da işe yarayabilir diye düşündüm," diyor Haber.

Eski etnograflar ses kayıtlarını bir iğneye tutturulan diyafram kullanarak yapmışlardı. Diyafram bir insandan ya da enstrümandan çıkan ses dalgası algıladığında titreşiyordu, tıpkı kulak zarı gibi. Bu titreşimler de iğneyi hareket ettiriyor ve iğnenin dönmekte olan alüminyum vb bir malzemede izler oluşturmasını sağlıyordu. Böyle on binlerce kaydın çeşitli kütüphanelerde ve sayısız arşivde bulunduğunu söyleyen Haber, çoğunun oldukça kırılgan, hatta çalınamaz durumda olduklarını vurguluyor.

Düşüncesini sınamak için Fadeyev'den yardım isteyen Haber, böylece işe girişmiş. Fadeyev'in ilk yaptığı şey "İyi Geceler Irene" plağının yüzeyinin geleneksel iki boyutlu imajını, yüksek çözünürlüklü bir dijital harita olarak almak olmuş. LHC dedektör teknolojilerini kullanarak Amerikan yerli müziklerini eski kayıtlardan tekrar elde eden ekip, başarılı denemelerinin ardından pek çok arşivden davet almış. Teknolojilerini daha da ilerletmek için Berkeley mühendisi Earl Cornell'e başvurmuşlar ve bu yaz Haber ile Cornell Berkeley Dilbilim Bölümü ve Berkeley Kütüphanesi ortaklığında büyük bir projeye imza atıyor. Kaliforniya yerli halklarına ait 2700 kaydın bulunduğu Antropoloji Müzesi arşivlerini tarayıp, dönüştürecekler. Dönüştürme sonunda kaliteli bir şekilde kaydedilmiş ve güvenle saklanabilir duruma gelecek bu değerli eserlerin yeniden kazanımı mümkün olacak.