Kök hücreler, bedendeki özelleşmiş hücre türlerine dönüşmek gibi benzersiz bir beceriye sahip olan hücrelerdir. İleride, hasar görmüş ya da kaybedilmiş doku ve hücrelerin yerine kullanılabilirler.

Kök Hücre Nedir?

* Bedenimizde çok sayıda farklı tür hücre bulunur.

* Hücrelerin çoğu belirli işlevleri yerine getirmek için özelleşmiştir. Örneğin kırmızı kan hücreleri, bedenin her yanına oksijen taşır. Fakat bu hücrelerin bölünme becerileri yoktur.

* Beden büyürken, kök hücreler yeni özelleşmiş hücreler oluşturur. Bunu yapmalarına olanak tanıyan iki eşsiz özellikleri vardır:

** Yeni hücreler üretmek için tekrar tekrar bölünebilirler.

** Bölündüklerinde, bedeni oluşturan farklı hücre türlerine dönüşebilirler.

Kök Hücre Türleri

Kök hücrelerin başlıca üç türü vardır: Embriyonik kök hücreler, yetişkin kök hücreleri ve indüklenmiş pluripotent kök hücreler (iPSC). Ayrıca, farklılaşma potansiyeline göre kök hücrelerin unipotent, multipotent, pluripotent veya totipotent oldukları söylenir.

Unipotent kök hücreler, tek bir hücre tipini oluşturabilirler. Totipotent kök hücreler, tüm embriyonik dokulardaki özelleşmiş hücrelerin yanı sıra, plasenta gibi dış dokulara dönüşerek, organizmayı eksiksiz oluşturabilirler. Multipotent kök hücreler, çoğunlukla kendileriyle aynı embriyonik katmanı temsil eden, belirli hücre tiplerine dönüşebilir. Pluripotent kök hücreler ise üç embriyonik katmanı da (endoderm, mezoderm, ektoderm) temsil eden hücre tiplerine dönüşebilir. (Bkz. Totipotent Kök Hücrelere Genel Bir Bakış)



Embriyonik kök hücreler

* Embriyonik kök hücreler, büyümekte ve yavruya dönüşmekte olan embriyoya yeni hücreler sağlar.

* Bu kök hücrelerin "pluripotent" oldukları söylenir; yani bedendeki tüm hücre türlerine dönüşebilme potansiyeline sahiptirler.

Yetişkin kök hücreleri

* Yetişkin kök hücreleri, organizmanın hadar gören hücrelerinin yenilenmesi için hücre desteği sağlar.

* Yetişkin kök hücrelerinin "multipotent" oldukları söylenir; yani bedendeki bazı hücre türlerine dönüşebilirler. Örneğin:

** Kan (veya 'haematopoietic') kök hücreleri sadece kandaki belirli hücre türlerine dönüşebilir.

** Deri (veya 'epithelial') kök hücreleri, derimizi ve saçımızı oluşturan farklı tür hücrelere dönüşebilir.

İndüklenmiş pluripotent kök hücreler

* Indüklenmiş pluripotent kök hücreler (‘iPS hücreleri’), bilimciler tarafından laboratuvarda yapılan kök hücrelerdir.

* ‘Indüklenmiş’ demek, bu hücrelerin laboratuvarda normal yetişkin vücut hücrelerinin alınıp, yeniden programlanması ile kök hücre haline dönüştürdükleri anlamına gelir.

* Tıpkı embriyonik kök hücreler gibi pluripotent olup, tüm hücre türlerine dönüşebilirler.

Kök Hücreler Neden Çok Kullanışlı?

Kök hücrelerden yararlanılan başlıca alanlar şunlardır:

* Araştırma – Canlıların nasıl işlediğinin anlaşılmasına yardımcı olması ve bir hastalık sırasında farklı hücre tiplerinde neler olduğunun anlaşılması açılarından kök hücreler önemlidir.

* Tedavi – Hasarlı veya kaybedilmiş hücrelerin yerine, doğal olarak gelmeyen hücrelerin oluşturulması konusunda kök hücreler işe yarar.

Kök hücre araştırmaları

* Kök hücrelerin özelliklerinin araştırılması ve daha iyi anlaşılması sonucunda;

** kendi bedenlerimizin nasıl büyüyüp geliştiğini anlayabiliriz.

** bedenimizde zarar gören doku ve organları yenileme yolları bulabiliriz.

* Hücrelerin bedendeki belirli işlevleri yerine getirmek için nasıl özelleştiklerini incelemek içim kök hücreleri kullanabiliriz.

* Eğer kök hücre gelişimini anlayabilirsek, yeni hücreler, dokular ve organlar yapmak için bu süreci taklit edebiliriz.

* Kök hücrelerden doku ve organ yapıları yetiştirebiliriz ve bunların nasıl işlediklerini ya da çeşitli ilaçlardan nasıl etkilendiklerini inceleyebiliriz.



Kök hücre tedavisi

* Hücreler, dokular ve organlar bazen hastalığa, yaralanmaya veya genetik bozukluğa bağlı olarak geri dönüşsüz biçimde zarar görebilir ya da yitirilebilir.

* Bu duruma gelmiş beden bölgelerini yenilemek için kök hücre aktarımı yapılarak, yeniden hücre oluşturma yöntemi denenebilir.

* Yetişkin kök hücreleri, şu anda bazı rahatsızlıkların tedavisinde kullanılıyor. Örneğin:

** Kan kök hücreleri, kanser tedavisi sürecinde kendi kan kök hücrelerini kaybeden hastalarda ve talasemi gibi bazı durumların tedavisinde, sağlıklı kan hücresi oluşturmak için kullanılıyor.

** Deri kök hücreleri, ileri derecede yanığı olan kişilerin tedavisinde kullanılıyor.

* Yaşa bağlı maküler dejenerasyon, kök hücrelerin ileride yeni bir tedavi olanağı sunabileceği hastalıklara bir örnek olarak verilebilir (Bkz. Sarı Nokta Hastalığı İçin Kök Hücre Tedavisi Deneniyor):

** Yaşa bağlı maküler dejenerasyonu olan bazı kişiler görme yetilerini kaybediyor, çünkü retinal pigment epitelyumu adı verilen retinadaki hücreler işlevsizleşiyor.

** Bilimciler, yeni retinal pigment epitelyumu hücreleri üretmek için indüklenmiş pluripotent kök hücreler kullanıyorlar.

* Organ nakli için yeni organların üretiminde kök hücrelerden yararlanılabilir:

** Şu anda, zarar gören organlar sadece sağlıklı bir bağışçı tarafından organ bağışlandığı takdirde yenilenebiliyor. Fakat başka bir insanın organını bünye her zaman kabul etmeyebiliyor. Çünkü bağışıklık sistemi tarafından yabancı bir işgalci olarak değerlendirilebiliyor.

** Indüklenmiş pluripotent kök hücreler, organ nakli bekleyen kişinin kendi hücrelerinden üretildiğinde, bu kök hücrelerden yetiştirilen organlar, kişinin "kendi" organları olmuş oluyor ve vücudun reddetme olasılığı çok düşüyor.

İndüklenmiş Pluripotent Kök Hücreler Nasıl Üretilir?

* Bedensel sinyaller, bir hücreye hangi özelleşmiş hücre türünün üyesi olması gerektiğini, bazı genleri açıp bazı genleri kapatarak anlatır.

* İndüklenmiş kök hücre üretmek için bilimciler, hücrelere normalde embriyodaki kök hücreler gibi kalmalarını söyleyen sinyalleri gönderir. Yani belirli hücre tiplerine dönüşmelerini anlatan genler kapatılırken, kök hücre olarak kalmalarını söyleyen genler açılır. Böylece hücre özelleşmek yerine, kök hücre olarak bekler.

---

Kaynak: YourGenome, "What is a stem cell?"
< https://www.yourgenome.org/facts/what-is-a-stem-cell >

---